WERKI

Tereny te król Jagiełło podarował wileńskim biskupom i Werki stały się zamiejską letnią ich rezydencją.Był zbudowany pałac i budynki gospodarcze.

Właśnie tu w Werkach zmarł biskup Albert Radziwiłł ( 1519 ), tu lubił mieszkać biskup Walerian Protasewicz ( 1556-1579). W XVII wieku mieszkał tu i zmarł biskup Eustachy Wołłowicz ( 1630). Eustachy Wołłowicz przebudował park i pałac w stylu barokowym. Przy pałacu była stajnia, wozownia, piwnice z winem, browar, cegielnia, tartak, zwierzyniec, nad brzegiem Wilii – karczma.W 1633 i w 1639 roku gościł w Werkach król Władysław Waza .W progach tego pałacu gościł car Piotr Wielki w 1705 roku.

W1700 roku biskup Konstanty Brzostowski przebudował pałac w stylu twierdzy, założył drogę Krzyżową, która kończyła się przy kościele Znalezienia Krzyża Pańskiego,  zbudował kościół i klasztor trynitarzom ( dziś kościół w Trynapolu).

W 1780 roku tereny Werek stały się własnością biskupa Ignacego Massalskiego. Zaczęto przebudowywać pałac i pobliski teren według projektu znanego niemieckiego architekty Marcina Knakfusa. Wkrótce powrócił do Wilna z zagranicy Wawrzyniec Gucewicz i dokończył  budowanie pałacu. Obaj architekci byli masonami i  w budynkach pałacowych umieścili wiele symboli masonerii. Wewnątrz reprezentacyjnej części powstały piękne schody i wielka sala z kopułą. Pałac posiadał trzy skrzydła, w bocznych były pomieszczenia dla służby. Najpiękniejszą była część reprezentacyjna. Było w niej kilka sal, 30 pokoi, kaplica, skarbiec, biblioteka, kolekcja broni i obrazów, teatr, gdzie w 1788 roku odbyło się przedstawienie pt.: „Wesele Figaro”. Odbywały się tu najwspanialsze święta i wtedy pałac rozjaśniały tysiące świec, a park – fajerwerki. W pałacu był wodociąg i później gazowe oświetlenie. Po śmierci Ignacego Massalskiego Werki stały się własnością jego siostrzenicy,Heleny de Ligne, która zapisała je swemu mężowi, Wincentemu Potockiemu.

Podczas wojny 1812 roku Francuzi spalili reprezentacyjna część pałacu. W innych skrzydłach pałacowych od 1813 do 1815 roku przebywali jeńcy francuscy. W 1816 roku Wincenty Potocki sprzedał pałac w Werkach marszałkowi Stanisławowi Jasińskiemu, który wyremontował wschodnią część pałacu i stworzył w niej swoją rezydencję. Dbał o park, młyn, a w 1839 roku sprzedał Werki  księciu Ludwikowi Wittgensteinowi,który zaczął remontować pałac według projektu Karola Podczaszyńskiego,ale część reprezentacyjną w 1846 roku trzeba było zburzyć aż do fundamentów . Do wschodniego skrzydła dobudowano basztę  i oranżerię, w której nawet przy mrozie  – 22 stopni, wewnątrz było +18 stopni Celsjusza. Dojrzewały tu banany, ananasy, rosły róże, fikusy, w pozłacanych klatkach śpiewały ptaki, grała muzyka. Ludwik Wittgenstein  zapisał Werki swej drugiej żonie, Leonii Baratyńskiej. Jednak w 1874 roku syn Ludwika Wittgensteina – Piotr kupił pałac u macochy i rządził nim 13 lat. Zaczęto wyprzedawać ziemię i wypiłowywać lasy pod budowę willi. Po śmierci Piotra Wittgensteina pałac w Werkach jako spadek otrzymała jego siostra, Maria Hohenlohe, która była żoną kancelrza królestwa Prus, jednak jako cudzoziemka  władze carskie  nie pozwoliły jej otrzymać tego pałacu. Więc  sprzedała go w 1901 roku żonie rosyjskiego generałgubernatora  Aleksandrze Czepelewskiej.

Ostatnim właścicielem pałacu w Werkach był dworzanin czeskiego pochodzenia Kazimierz Spinek, który kupił pałac w 1910 roku i mieszkał w nim do drugiej wojny światowej.Po wojnie pałac znacjonalizowano, w latach 1949-1956 była w nim szkoła przewodniczących kołchozów, w latach 1956-1959 technikum hodowli zwierząt i bursa studentów.W 1959 r.  przekazano go Litewskiej Akademii Nauk.. Od 1960 roku w pałacu rozmieszczono instytut botaniki i zoologii, który jest do dziś. W 1976 roku rozpoczęto restaurację wschodniego skrzydła, gdzie od 1978 roku umieszczono zarząd naukowców. Dzieła sztuki z pałacu znajdują się w Prezydenturze i Muzeum Malarstwa.

Obecnie zespół pałacowy w Werkach jest częścią parku regionalnego o powierzchni 36 ha, w którym są 300-letnie dęby i inne stare drzewa. Urządzono tu również szlak ornitologiczny. Z tarasu widokowego rozciąga się piękny widok na płynącą w dole Wilię, wzgórza,  lasy i Wilno.

Zachowało się wiele dawnych budynków: zachodnia i wschodnia oficyny, pawilion, stajnia, dom stróża, oranżerie, piwnice dawnego pałacu, stara poczta, budynek administracyjny, kotłownia, wieża ciśnień, fragmenty ogrodzenia.